Απόδραση στα άστρα διά γυμνού οφθαλμού

Σελήνη, Αφροδίτη και Πλειάδες (φωτογραφία του Grant Petersen, από το twitter
https://twitter.com/GP_O11/status/1244002239502483457/photo/1 )

Μέσα της δεκαετίας του ’70, στο ειδυλλιακό τότε Πόρτο Ράφτη. Μια παλιά μεγάλη φερ φορζέ κούνια στη βεράντα του εξοχικού ήταν αντικείμενο άγριας οικογενειακής διεκδίκησης. Το πρωί γίνονταν μάχες με τα αδέλφια μου ποιος θα καταλάβει τις μαξιλάρες της. Μετά το μεσημεριανό φαγητό ο παππούς μου έκανε σιέστα. Το απόγευμα διώχναμε τον πατέρα μου με την εφημερίδα του, για να διαβάσουμε Μίκυ Μάους με λιωμένα παγωτά στα χέρια. Όμως, τα πολύ ζεστά βράδια του καλοκαιριού η κούνια ανήκε δικαιωματικά στη μάνα μου που προτιμούσε να κοιμάται στη δροσιά. Θυμάμαι τον εαυτό μου, στην ασφάλεια της αγκαλιάς της έπειτα από παιδικούς εφιάλτες, να χαζεύω τη φαντασμαγορία του νυχτερινού ουρανού. Το αλάφιασμα πέρναγε αμέσως.

Έκτοτε, όταν στενοχωριέμαι, σηκώνω αντανακλαστικά το βλέμμα ψηλά. Και η ουράνια σκέπη εξακολουθεί να μου προσφέρει καταφύγιο. Παρότι είμαι αστρονομικά αναλφάβητος, βρήκα εξαιρετική την ιδέα των υπευθύνων των Κέντρων Επισκεπτών του Εθνικού Αστεροσκοπείου που παραμένουν κλειστά αυτήν την περίοδο να μας προτρέψουν να κάνουμε παρατήρηση των αστέρων διά γυμνού οφθαλμού από το μπαλκόνι, την αυλή και την ταράτσα μας. Είναι σίγουρο ότι αν βγούμε από τους τέσσερις τοίχους και απλώσουμε το βλέμμα στην απεραντοσύνη του σύμπαντος θα αισθανθούμε παρηγοριά για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας.

Τα «εργαλεία»

Επικοινώνησα με την αστροφυσικό δρα Φιόρη Μεταλληνού, «ψυχή» του Κέντρου στο Θησείο για οδηγίες προς φιλόδοξους ερασιτέχνες αστρονόμους. Ιδού τι μας είπε: «Ακόμα και με γυμνό οφθαλμό μπορούμε να προσεγγίσουμε τα μυστικά του ουρανού, αρκεί να σκεφθούμε τι έκαναν οι αρχαίοι που δεν είχαν τη δική μας τεχνολογία. Δεν χρειάζεται ειδικός εξοπλισμός. Πριν από την εφεύρεση του τηλεσκοπίου υπήρχαν πολλές ανακαλύψεις από γεωμέτρες και αστρονόμους που έκαναν ακριβέστατους υπολογισμούς, οι οποίοι επιβεβαιώθηκαν αιώνες αργότερα. Ενώ, λοιπόν, στο σπίτι μας είμαστε διασυνδεδεμένοι με υπολογιστές και μόντεμ, κάτω από τον ουράνιο θόλο γινόμαστε ξανά πρωτόγονοι άνθρωποι που χρησιμοποιούν την αίσθηση της όρασης και το μυαλό τους ως εργαλεία.

Υπάρχουν βέβαια και αστρονομικά προγράμματα και εφαρμογές για τα κινητά και τους υπολογιστές που βοηθούν να έχουμε μία εικόνα των ορατών αστερισμών στη συγκεκριμένη εποχή του έτους, αλλά μπορούμε να τα καταφέρουμε και χωρίς αυτά. Μέγας εχθρός της αστρονομίας είναι η φωτορρύπανση των πόλεων. Εντούτοις, πάλι θα μπορέσουμε να δούμε τους πλανήτες που είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Το καλό είναι πως ο Απρίλιος προσφέρεται για παρατήρηση. Πρώτη συμβουλή είναι να προτιμήσουμε νύχτες που είναι ξάστερες χωρίς σύννεφα. Να αρχίσουμε την παρατήρηση λίγο μετά τη δύση του ηλίου, δίχως να ανάψουμε το φως του μπαλκονιού ή της ταράτσας».

«Ας εστιάσουμε το βλέμμα μας προς τη δύση. Θα δούμε να λάμπει ένα πολύ φωτεινό ουράνιο σώμα, είναι ο Αποσπερίτης, δηλαδή η Αφροδίτη που είναι ορατή για λίγες ώρες αφότου σκοτεινιάσει τελείως. Είναι ο ίδιος πλανήτης που τον βλέπουμε όταν χαράζει και τον ονομάζουμε Αυγερινό. Αν θέλουμε να δούμε Δία, Κρόνο και Αρη πρέπει να βγούμε για παρατήρηση τα ξημερώματα, γύρω στις 5-6 το πρωί. Είναι πλανήτες που ανατέλλουν μετά τις 3.30 π.μ. και για να τους δούμε θα πρέπει να περιμένουμε λίγο ακόμα ώστε να ανεβούν ψηλά στον ορίζοντα. Θα κοιτάξουμε προς την κατεύθυνση που πάει να χαράξει, λίγο πιο νότια».

Πώς θα τους αναγνωρίσουμε; «Είναι τα πιο λαμπερά ουράνια σώματα στον ουρανό. Ειδικά, δε, αυτήν την περίοδο είναι πολύ πιο εύκολο να τους καταλάβουμε, διότι είναι και κοντά ο ένας με τον άλλο. Είναι σε σύνοδο στον αστερισμό του Τοξότη». Και πώς θα καταλάβουμε την ταυτότητά τους; «Επειδή τους βλέπουμε δίπλα, ο πιο λαμπερός από όλους είναι ο Δίας. Ο Κρόνος είναι ο δεύτερος σε φωτεινότητα και ακολουθεί τελευταίος ο Αρης. Αν προσέξουμε λίγο περισσότερο, θα δούμε ότι αυτός έχει ένα κοκκινωπό φως και γι’ αυτό τον αποκαλούμε “Κόκκινο” πλανήτη. Δεν έχουν όλα τα ουράνια αντικείμενα το ίδιο χρώμα. Χρειάζεται να αφιερώσουμε χρόνο και προσοχή για να δούμε τις διαφορές. Άλλη μια τέτοια σύνοδο θα τη δούμε στις 15 Απριλίου οπότε θα έχουμε τον Δία και τον Κρόνο με τη Σελήνη. Θα είναι ορατοί πάλι τα ξημερώματα και την επόμενη ημέρα θα είναι η Σελήνη σε σύνοδο με τον Αρη».

Η Φιόρη Μεταλληνού συνεχίζει: «Είναι εξαιρετικά γοητευτικό το θέαμά της και επειδή ο δορυφόρος μας είναι το πλησιέστερο ουράνιο σώμα στη Γη, είναι πολύ οικείος στην ανθρωπότητα από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Για την παρατήρηση της Σελήνης μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και ένα ζευγάρι απλά κιάλια αν έχουμε στο σπίτι μας. Ας αποφύγουμε την ημέρα της πανσελήνου, διότι τότε αντανακλά πολύ το φως του ηλίου. Έχει τέτοια λάμψη που δεν μπορούμε να δούμε λεπτομέρειες. Αντιθέτως, για να κατανοήσουμε τη μορφολογία της και τους κρατήρες θα προτιμήσουμε νύχτες κατά τις οποίες το ουράνιο αυτό σώμα έχει αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς. Καλύτερες ημέρες είναι από τη φάση του μηνίσκου (όταν μοιάζει με νύχι) που γεμίζει μέχρι και το επόμενο δεκαήμερο. Αν έχουμε κιάλια, ας κοιτάξουμε προς τη λεγόμενη “διαχωρίζουσα”, τη γραμμή μεταξύ της σκοτεινής και της φωτεινής επιφάνειας της Σελήνης, θα διακρίνουμε βουνά, κρατήρες και διαμορφώσεις της επιφάνειας που βρίσκονται στην περιοχή».

Βροχή διαττόντων

«Τον Απρίλιο έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε, επίσης διά γυμνού οφθαλμού, μια βροχή διαττόντων στον ουρανό. Να δούμε δηλαδή “πεφταστέρια”. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται όταν ο πλανήτης μας περνά από περιοχή που έχει περάσει και κάποιος κομήτης. Οι κομήτες αφήνουν στο διάβα τους σκόνη και σωματίδια από το υλικό που αποτελούνται. Όταν λοιπόν η τροχιά της Γης μας συναντήσει την τροχιά κάποιου κομήτη, τα σωματίδια αυτά, λόγω της βαρύτητας έλκονται από τη Γη. Καθώς εισέρχονται στην ατμόσφαιρα, θρυμματίζονται και “καίγονται” αφήνοντας φωτεινά ίχνη που τα βράδια βλέπουμε ως “πεφταστέρια”. Οι διάττοντες Λυρίδες (επειδή θα φαίνονται προς τον αστερισμό της Λύρας στον ουρανό) θα παρουσιάσουν μέγιστο στις 21 -22 Απριλίου. Θα ξεκινήσουμε να τους παρατηρούμε από τις 10 το βράδυ ως και τα ξημερώματα».

Προνομιακή η Ελλάδα για τη νυχτερινή παρατήρηση του ουρανού

Σύμφωνα με τη δρα Φιόρη Μεταλληνού, η περίοδος που διανύουμε είναι ιδανική για την παρατήρηση του ουρανού, καθώς «αποχωρούν» οι χειμερινοί αστερισμοί και έρχονται οι θερινοί. «Από τους πιο γνωστούς αστερισμούς του χειμωνιάτικου ουρανού είναι ο Ωρίωνας ο Κυνηγός, ο Σείριος που είναι το πιο λαμπερό αστέρι στον Μεγάλο Σκύλο (Μέγας Κύνας) που ακολουθεί τον Ωρίωνα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μάνος Χατζιδάκις επέλεξε αυτό το όνομα για τη δισκογραφική του εταιρεία. Επίσης, φαίνεται ο Ταύρος δίπλα στον Ωρίωνα και πάνω από το κεφάλι του ξεχωρίζει κανείς την Πούλια ή αλλιώς Πλειάδες. Είναι ένα σμήνος εκατοντάδων αστεριών αλλά με γυμνό μάτι μπορούμε να διακρίνουμε ως και επτά από αυτά».

«Οι αστερισμοί αυτοί είναι ορατοί μετά τη δύση του Ηλίου και αφού έχει σκοτεινιάσει εντελώς. Όσοι σηκωθούν τα ξημερώματα μπορούν να δουν τον Σκορπιό και τον Τοξότη. Τον Τοξότη θα τον καταλάβουμε από τη σύνοδο των τριών πλανητών για τους οποίους ήδη μιλήσαμε. Ο Σκορπιός μοιάζει σαν φίδι με γυριστή ουρά».

Και αν μπερδευτούμε τελείως; Η αστρονόμος μας συμβουλεύει πως είναι πιο εύκολο αν χρησιμοποιήσουμε το δωρεάν πρόγραμμα Stellarium που εγκαθίσταται εύκολα στον υπολογιστή και δείχνει την εικόνα του ουρανού την ώρα που μας ενδιαφέρει, ανάλογα με τη γεωγραφική μας περιοχή. Η δρ Φιόρη Μεταλληνού τονίζει πως η Ελλάδα είναι από τις πιο προνομιακές χώρες για τη νυχτερινή παρατήρηση του ουρανού, διότι δεν είναι νεφοσκεπής. Πριν κλείσουμε το τηλέφωνο, μας λέει τα εξής: «Καταλαβαίνω ότι πολλοί από εμάς αυτήν την περίοδο έχουμε αϋπνίες και άγχος. Αντί να μας κατατρώει η αγωνία ας ρίξουμε μια ματιά εκεί ψηλά. Ας αποδράσουμε από την οθόνη του υπολογιστή στη μεγάλη οθόνη του ουρανού. Εμείς οι αστρονόμοι έχουμε μάθει να δουλεύουμε νύχτα και οι καρποί τής δουλειάς μας μας αποζημιώνουν. Είναι μια απόλαυση να μαθαίνει κανείς να παρατηρεί τα άστρα. Ξέρετε, ο ουρανός μας δίνει μια ευκαιρία να καταλάβουμε τη φύση του ανθρώπου. Αν διανοηθεί πόσο μακριά είναι τα αστέρια και τι ταξίδι κάνει το φως τους για να φτάσει ώς τον πλανήτη μας, όλα έρχονται στις σωστές τους διαστάσεις. Τότε θα συνειδητοποιήσει τη θέση μας μέσα στο όλον. Θα καταλάβει τη μικρότητά μας αλλά και το θαύμα της ζωής, που πρέπει να μας γεμίζει με χαρά και ευγνωμοσύνη. Είμαστε ένα κομμάτι του σύμπαντος. Ας βγούμε από τον μικρόκοσμό μας που είναι γεμάτος με δυσκολίες και βάσανα και ας σηκώσουμε το βλέμμα στον μακρόκοσμο του σύμπαντος. Γυρίζοντας από το νοερό αυτό ταξίδι, θα αισθανόμαστε πολύ διαφορετικά».